Een roman lezen die ‘Sneeuw’ heet. Het roept herinneringen op in een mens. Heeft Bernlef geen boek met dezelfde titel? En wat met Peter Hoeg? Hij was een echte hype met zijn ‘Smilla’s gevoel voor sneeuw’ in de jaren negentig. En iets in mijn achterhoofd verbindt sneeuw ook met dramatische gebeurtenissen in monumentale romans van Russische auteurs.
Orhan Pamuks ‘Sneeuw’ heeft internationale erkenning gekregen en wordt als een van de meest toonaangevende romans van het eerste decennium der eenentwintigste eeuw beschouwd. Ik had het boek al een keer gelezen en was er moeizaam doorheengekomen. Nog een keer proberen dus, wat langzamer en geconcentreerder, want de problematiek is brandend actueel.
Associaties
Vooreerst: welke associaties roept de titel bij me op? Ik denk de meest voor de hand liggende die ontspringen bij wijdse sneeuwlandschappen, stilte en majestueusiteit uitademend, met er midden in kale bomen, treurend om wat voorbij is. Met de winter wordt een punt gezet achter een cyclus. De sneeuw dekt alles toe, versmacht het leven, maakt een einde aan wat kort voordien nog zo twitterde en bruiste.
Maar los daarvan valt sneeuw ook samen met winterpret, met sneeuwballengevechten, met door kinderhanden gesculpteerde sneeuwmannen, met vrolijk naar beneden hobbelende sleden van gepolijste heuvelruggen. Koning Winter hoeft niet per se enkel melancholie en eenzaamheid in de armen te sluiten.
Toch situeren schoonheid en vrolijkheid zich traditioneel tussen vergankelijkheid en dood. We ontsnappen niet aan de realiteit.
Pamuks visie
En wat zet Pamuk hiertegenover? Wat schuilt er achter de tweeslachtige titel, ‘Sneeuw’?
Als de dichter Ka vanuit zijn Duits ballingsoord Frankfurt in het Oost-Turkse Kars aankomt, is de koudste stad van Turkije door hevige sneeuwval bijna van de buitenwereld afgesneden. Zo symboliseert het dikke sneeuwtapijt het verval van een voorheen bloeiende stad waaruit alle (handels)activiteit is verdwenen en waar het gros van de bevolking werkloos zijn dagen verlummelt. De aanhoudende sneeuwval is ook een illustratie van de persoonlijke geestestoestand van de hoofdpersoon wiens liefdesleven na een hoopvolle start ondergesneeuwd raakt. Omdat hij op politiek vlak niet echt een keuze kan maken en zich tussen de islamgemeenschap en de seculiere beweging blijft bewegen, reflecteert de sneeuw Ka’s labiliteit.
Verwonderlijk is het niet dat de gerenommeerde dichter tijdens zijn verblijf talloze gedichten krijgt ingefluisterd die hij bundelt onder de titel ‘Sneeuw’. Jammer genoeg krijgen we geen voorbeeld onder ogen, daar het groene boekje waarin hij elke versregel zorgvuldig noteerde op mysterieuze wijze is verdwenen.
De sneeuw die de stad heeft geïsoleerd is de oorzaak van een lokale coup die het gevaar van een islamitische zege bij de op til zijnde verkiezingen moet voorkomen. Ook hier versmacht de sneeuw, is ze oorzaak van onheil en Pamuks bondgenoot om de gespannen toestand in zijn geboorteland weer te geven, waar het samenleven tussen islamisten en seculieren maar ook met Koerden en Armeniërs moeizaam verloopt. Turkije is een land dat sinds Atatürk twijfelt welke kant het uit moet en heen en weer geslingerd wordt tussen de Europese en de Aziatische way of life, democratie of dictatuur, het individu of de gemeenschap.
Symboliek
Naar verluidt gaat er voor de lezer die het Turks niet machtig is en het boek in vertaling leest heel wat verloren omdat de symboliek der woorden vervalt: de naam van de plaats der handeling is Kars en het Turkse ‘kar’ betekent sneeuw, met als tweede betekenis ‘winst’, belangrijk voor verdere interpretatie van de roman; de naam van de dichter is Ka, de initialen van Kerim Alakusoglu, een deel van de stadsnaam, wat wijst op verbondenheid, terwijl de omgekeerde lettervolgorde ‘ak’ ‘wit’ betekent, symbool van zuiverheid en fantasie, contrasterend met de naam van de terrorist Indigo, een kleurvariant voor het ideaal, het geestelijke. Wie het boek in die optiek leest zal dingen anders en diepgaander interpreteren.
Ik ben blij dat ik de roman herlezen heb en van de heerlijke volzinnen van Pamuk heb kunnen genieten. ‘Sneeuw’ is niet alleen een boek over Turkije, maar ook een verhaal over waar het met de multiculturele samenleving naartoe gaat en wat we aanmoeten met de problemen die deze smeltkroes veroorzaakt.
