Veronderstel: je bent kunstenaar, bijvoorbeeld schilder, en staat aan het begin van je carrière. Toch heb je al een zekere naam verworven. Je leeft in een woelige tijd waarin een autoritair regime zich in je land heeft gevestigd. De charismatische leider heeft je opgemerkt, bewondert je en vraagt je om een reeks portretten te schilderen. De waarden waarvoor zijn partij staat, moeten erin weerspiegeld worden.
Wat doe je: accepteren en aldus voor de rest van je leven vereenzelvigd worden met dit totalitaire regime en zijn ideeën of weigeren met alle risico’s vandien zoals een boycot of een verbod van je werk tot mogelijk zelfs een arrestatie als vijand van de staat?
De steile opgang
Iets dergelijks overkwam Leni Riefenstahl. Deze talentrijke Duitse cineaste had in de jaren twintig van vorige eeuw in een aantal ‘bergfilms’ gespeeld, wat in die tijd hoogst ongewoon was. Immers, alpinisme werd weinig beoefend en van vrouwelijke bergbeklimmers was helemaal geen sprake. In de eerste films werkte ze als hoofdrolspeelster onder regisseur Arnold Fanck. Hij bracht haar op filmtechnisch vlak een heleboel bij en wakkerde het vuur aan om zelf achter de camera te gaan staan om eigen bergfilms te draaien. Met het romantische ‘Het Blauwe Licht’ (1932) behaalde ze meteen de zilveren medaille op de Biënnale van Venetië.
Samenwerking met Hitler
Haar faam verspreidde zich snel en zo werd ze door Hitler opgemerkt die haar aanzocht om een film over de vijfde partijdag van de Nationaal-Socialistische Partij in te blikken. ‘Triumph des Willens’ (1935) wordt algemeen beschouwd als een epische, innovatieve versie van de propagandafilm. Een tweede film, ‘Olympia’, over de Olympische Spelen in Berlijn in 1936, draaide ze officieel in opdracht van het Olympisch Comité, maar de samenwerking met de nazi’s viel niet te ontkennen. De prent werd onder de lof bedolven vanwege de esthetisch interessante technieken die Riefenstahl aanwendde en waarmee ze de wereld met verstomming sloeg.
Isolatie
Omdat ze 12 jaar deel had uitgemaakt van Hitlers vriendenkring werd ze kort na de Tweede Wereldoorlog opgepakt en verscheidene keren voor de rechter gedaagd. Uiteindelijk werd ze nooit veroordeeld, omdat ze slechts als ‘meeloper’ werd gezien. Toch werd ze door het grote publiek en de filmwereld in het bijzonder als persona non grata beschouwd. Ze slaagde er niet meer in om een nieuw filmproject op te starten omdat niemand met haar nog wilde samenwerken. Ze leefde verder in complete isolatie en verzonk in de vergetelheid.
De Nuba’s
In de jaren zestig raakte ze gefascineerd door de Nuba’s, een Afrikaanse volksstam. Vooral de schoonheid van hun atletische lichaam sprak haar aan. Ze verbleef maandenlang tussen de inboorlingen en maakte een massa foto’s die ze in 1973 in een fotoboek bundelde. Na jaren van stilzwijgen moest dit voor haar de lang verbeide comeback worden.
Critica Sontag
Maar toen kwam de Amerikaanse essayiste en romancière Susan Sontag op de proppen. Deze hoogintellectuele feministe stond aan de vooravond van een succesrijke schrijverscarrière en had reeds een opmerkelijke studie over fotografie gepubliceerd. In de essaybundel ‘Onder het teken van Saturnus’ (1980) nam ze het essay ‚Fascinerend fascisme’ op dat in 1975 reeds in The New York Review of Books was verschenen. Hierin viel ze Riefenstahl aan vanwege de fascistische ideologie die haars inziens doorheen de foto’s schemerde. Dit essay zou de comeback van Riefenstahl helemaal onderuit halen en de cineaste tot het einde van haar dagen blijven achtervolgen.
Devillé schrijft een stuk
Deze frontale aanval vormde voor toneelschrijver Stijn Devillé de aanleiding om een fictieve dialoog tussen de twee vrouwen te creëren. In ‘Leni & Susan’ confronteert hij Riefenstahl met Sontag niettegenstaande ze elkaar in werkelijkheid nooit ontmoet hebben. Enerzijds voert hij de hoogbejaarde regisseur, 95 op dat ogenblik, ten tonele. Ze is nog steeds behept met een onuitputtelijke energie en is intussen de oudste vrouw ooit die aan diepzeeduiken heeft gedaan. Daartegenover stelt hij de aan kanker ten prooi gevallen Sontag die haar opponente omwille van haar twijfelachtige verleden ter verantwoording roept.
Beide dames zouden kort na elkaar overlijden. Sontag verloor haar gevecht tegen kanker nadat ze de ziekte twee keer had overwonnen en genezen werd verklaard, terwijl Riefenstahl pas op 101-jarige leeftijd het tijdelijke voor het eeuwige inruilde.
De twee actrices
Dat zulke dynamische en gedreven vrouwen niet door om het even welke actrices konden worden gespeeld, valt best te begrijpen.Met de Nederlandse Simone Milsdochter koos Devillé voor een vrouw die je met haar onstuimige talent direct bij de keel grijpt. Ze zet een impressionante Susan Sontag neer die vastbesloten is om aan te tonen dat Leni Riefenstahl helemaal doordrongen is van het fascistische ideeëngoed dat aan de basis ligt van de foto’s die ze van de Nuba’s maakte. Ze raast bij momenten over het toneel en schittert in een rapnummer over haar jeugd en de invloeden die ze onderging>.
Voor de rol van Riefenstahl had de auteur Chris Lomme in gedachten, de ‘eminence grise’ van het vaderlandse toneel, voor wie hij per sé een stuk wilde schrijven. Er zijn volgens hem dan ook een aantal parallellen in het karakter van beide dames. De zelfbewuste, pittige vrouw die Riefenstahl was, rechtdoorzee, koppig en kranig als geen, die het leven recht in de ogen kijkt en met tomeloze levenslust haar leeftijd overstijgt, is op het lijf geschreven van de Vlaamse diva.
Lomme speelt Riefenstahl niet alleen, ze is ze ook. Haar verdedigingsrede naar het einde van het stuk toe, snijdt door merg en been en bewerkstelligt het door Devillé beoogde resultaat, het publiek doen nadenken over het lot dat haar door Sontag werd beschoren: de verbanning uit het openbare leven met het misprijzen van de artistieke wereld tot gevolg. Riefenstahl kaart het hierboven aangehaalde dilemma aan en stelt de toeschouwer de vraag: draagt zij er schuld aan dat ze in een tijd leefde waarin het fascisme broeide dat onbewust in de geesten kroop?
De enscenering
In het Duits van Goethe zegt men: ‘In der Beschrankung zeigt sich erst der Meister’. Met andere woorden: je hebt geen pompeuze decors nodig om een steengoede tekst in de verf te zetten. De enige requisieten op de scène zijn een zetel en een voetbankje. Riefenstahl-Lomme maakt er dankbaar gebruik van om zich te ontspannen als haar tegenspeelster een van haar monologen debiteert. Milsdochter-Sontag van haar kant houdt het bij een stoel, een lampje en een microfoon. Verder eist een groot scherm pal in het midden van het podium een pertinente – ondersteunende – rol op. De hele voorstelling door worden er hoofdzakelijk filmfragmenten uit Riefenstahls belangrijke films en verwijzingen naar elementen uit haar leven getoond en tijdens Sontags spetterende rapmonoloog een razendsnelle opeenvolging van foto’s van figuren uit de literatuur, de filosofie en de muziek die op de essayiste een blijvende indruk hebben gemaakt.
Achteraan rechts heb je ten slotte nog een klein scherm waarop gedurende een groot deel van de voorstelling foto’s uit het Nubafotoboek worden geprojecteerd, maar ook: beelden uit verscheidene oorlogen uit de twintigste eeuw, de Riefenstahlcover van Time Magazine uit de jaren dertig, nogmaals de mensen die Sontag hebben beïnvloed, enzomeer. Oftewel: hoe moderne media de essentie extra kleur geven. Puik werk van videokunstenaar Walter Verdin.
Muziek
Daarnaast zorgt de muziek van Geert Waegeman voor dreiging en spanning gedurende de meest beklijvende momenten in de respectieve monologen. De toeschouwer krijgt haast geen tijd om adem te halen of zijn gedachten te laten afdwalen. Hij wordt willen of niet meegezogen in deze schitterend geënsceneerde totaalvoorstelling. Een lust voor het oog en het oor. Dit maakt indruk en zet mij ertoe aan om dit stuk te schrijven.
Aangrijpend
Baart het u verwondering dat ik ‘Leni & Susan’ twee keer ben gaan bekijken? Er komt zoveel op je af dat je het stuk pas helemaal naar waarde kunt schatten als je je twee keer laat meeslepen en ik zeg u: de tweede keer was nog aangrijpender dan de eerste. Ik vind het trouwens bijzonder jammer dat zulke producties nooit op televisie worden uitgezonden. Heeft dat met de tijdsgeest te maken of is de doelgroep te beperkt om hier tijd en energie in te steken?
‘Leni & Susan’ door toneelgroep Braakland/Zhebildung was tussen eind september en begin december 2014 in diverse theaters te zien.
